H έννοια της Υγείας ως συλλογικό αγαθό και ο επανακαθορισμός των κρατικών υποχρεώσεων

Της Αθηνάς Σοφοκλέους, Υπ. Διδάκτορος Νομικής

1.Η Υγεία ως συλλογικό αγαθό vs ατομικό και κοινωνικό δικαίωμα

H υγεία με την κοινωνική και ατομική της διάσταση, οι οποίες βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση, αποτελεί σήμερα μια από τις βασικότερες πολιτειακές επιδιώξεις[1]. Ως αγαθό ιδιαίτερης σημασίας αποδίδεται στην υγεία μια αξιακή προτεραιότητα σε σχέση με άλλα αγαθά. Το γεγονός αυτό οφείλεται κυρίως στη σημασία που έχει η υγεία για τον άνθρωπο, την κοινωνία και γενικότερα την αποφυγή υγειονομικών απειλών.

Η σύγχρονη ιστορία δηλώνει ότι επαναλαμβάνεται εν μέρει μια ιδιαίτερη κατάσταση στην εποχή σήμα της πανδημίας, όπως υπήρχε και στη περίοδο των «μνημονίων». Η κρατική εξουσία να ενεργήσει ως σύγχρονος «Σπαρτιάτης», θέτοντας σε εφαρμογή ρυθμίσεις που επιδρούν στην ενάσκηση πολλών συνταγματικών δικαιωμάτων, επικαλούμενη στη θέση του δημοσίου συμφέροντος τον όρο υγεία[2]. Σε αυτό το πλαίσιο προσπάθειας, η υγεία των πολιτών έχει αναχθεί σε ένα υπέρτερο έννομο αγαθό για τη διαφύλαξη του οποίου καθίσταται αναγκαία η προσωρινή αναστολή μέτρων και περιορισμοί των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων.

Η εποχή της πανδημίας έφερε στο φως και την πιο «αρχαϊκή» διάσταση του δικαιώματος στην υγεία, την προστασία του ως συμφέροντος του κοινωνικού και παγκόσμιου συνόλου, ως δημοσίου συλλογικού αγαθού[3]. Αυτό το συλλογικό δικαίωμα στην υγεία, λαμβάνοντας τη διάσταση αυτή, διασφαλίζει μεν την ατομική υγεία των πολιτών, αποτελεί δε «θεμελιώδη κανόνα» του δικαίου της υγειονομικής κρίσης, την πηγή της νομιμότητας και της νομιμοποίησης των όποιων περιορισμών δικαιωμάτων  οι οποίοι κρίνονται αναγκαίοι. 

Το δικαίωμα στην υγεία δεν φθίνει, αντιθέτως φαίνεται να λαμβάνει το χαρακτηρισμό ως πλέον συλλογικό δικαίωμα-αγαθό[4], και όχι μόνο ως ατομικό και κοινωνικό δικαίωμα, επισείοντας την ανάγκη για συνεργασία φορέων και αποδεκτών του δικαιώματος για αποτελεσματική διασφάλιση του. Είναι εμφανές ότι προσωπική ευθύνη μεταλλάσσεται ηθικά σε κοινωνική και το μέτρο της απομόνωσης  δε συνιστά μια πολιτική αυτοπροστασίας, αλλά αλληλεγγύης και διαφύλαξης της δημόσιας υγείας[5].

Tο δικαίωμα στη ζωή και στην υγεία λόγω και της υπάρχουσας κατάστασης φαίνεται ότι έχουν πάρει τη μορφή μιας προτεραιοποίησης ως προς την προστασία τους και προηγήθηκαν ιεραρχικά στα συνταγματικά κείμενα, παρότι μια τέτοια ιεράρχηση δεν είναι αποδεκτή μέσα από τη συνταγματική θεωρία[6]. Αυτή η αντίληψη οδηγεί σε νέες μεθόδους ως προς την ανάληψη δράσης αλλά και σε μια κρατική ανασύνταξη δυνάμεων και προτεραιοτήτων.

Συνεπώς το δικαίωμα στην υγεία έχει αποκτήσει αυξημένη τυπική ισχύ και καθίσταται εύλογη η σημασία προστασίας του, καθώς πρόκειται για μια μορφή στάθμισης δικαιωμάτων όπου μερικά απέκτησαν την ανάγκη προτεραιότητας μόνιμης ή μη[7]. Αδιαμφισβήτητα όμως θα πρέπει ν αποφευχθεί ο κίνδυνος της σταδιακής εμπέδωσης ενός «συνταγματικού μιθριδατισμού», ο οποίος μπορεί να εθίσει στην ιδέα της απώλειας θεμελιωδών δικαιωμάτων για λόγους προστασίας ενός υπέρτατου αγαθού[8].

2.Κρατικές υποχρεώσεις και επανακαθορισμός τους

Σε περιόδους κρίσης όπως η τωρινή, έχουν θυσιαστεί πολλές ατομικές ελευθερίες για την προστασία του συλλογικού αγαθού της υγείας. Πολλά κράτη μέσα στην πανδημία, ως νομικό αντίσωμα, εφαρμόζουν ένα άτυπο «δίκαιο της ανάγκης», με σκοπό των περιορισμό δικαιωμάτων για λόγους δημόσιας υγείας. Το δίκαιο επιτελεί τον εξαιρετικό του ρόλο, αυτόν της υποδοχής της έκτακτης συνθήκης και καλείται να επαναπροσδιορίσει την ισορροπία μεταξύ ενός περιορισμού αναγκαίου και της διαφύλαξης των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

Οι θεμελιώδεις αρχές και αξίες του Συντάγματος δεν υπάγονται ούτε σε αναστολή, ούτε σε αλλοίωση σε καμία περίοδο κρίσης. Παρ’ όλα αυτά επικρατεί έντονος προβληματισμός σχετικά με τη διασφάλιση  των συνταγματικών ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων σε περίπτωση σύγκρουσης με οποιαδήποτε απειλή. Επίσης εξετάζεται και η συμβατότητα των συνταγματικών περιορισμών σε σχέση με τις πρόνοιες της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και κατά πόσο τα περιοριστικά μέτρα επιφέρουν αποτελεσματικότητα στην προσπάθεια εξάλειψης της πανδημίας.

Πολλά κράτη επικαλούμενα την υγειονομική κρίση, προέβησαν σε μια σειρά μέτρων και με βάση τις συστάσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) κηρύχθηκαν σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης[9] και με συνακόλουθη αναστολή ισχύς μιας σειράς ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ενώ σε άλλες χώρες τα δικαιώματα αυτά περιορίστηκαν με νόμους ή με πράξεις νομοθετικού περιεχομένου της εκτελεστικής εξουσίας[10]. Iδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η μέθοδος αντιμετώπισης των Ασιατικών χωρών. Αν και ο ΠΟΥ παρουσιάζει ως παράδειγμα προς μίμηση τους χειρισμούς των χωρών αυτών, αρκετοί θεωρούν ότι η κατάσταση είναι ιδιαίτερα προβληματική[11].

Αντιθέτως, αρκετά κράτη επικαλούμενα την υγειονομική κρίση, όπως το παράδειγμα της Ουγγαρίας, οδηγήθηκαν στην επιβολή μιας σχεδόν μόνιμης κατάστασης ανάγκης με υπέρμετρη συγκέντρωση εξουσίας που έπληξε ως αποτέλεσμα την ίδια τη δημοκρατία[12].

Ο καθηγητής Ε. Βενιζέλος[13] υποστηρίζει ότι πρέπει να υπάρξει μια διάκριση ανάμεσα σε αυτό που προτείνει να ονομαστεί «συντεταγμένο» δίκαιο της ανάγκης, δηλαδή τις ρυθμίσεις που προβλέπονται από το ενωσιακό, διεθνές και εθνικό δίκαιο για μικρές ή μεγάλες καταστάσεις ανάγκης και «συντακτικό» δίκαιο της ανάγκης το οποίο διαμορφώνεται σε καινοφανείς πραγματικές  καταστάσεις που ξεπερνούν τις προβλέψεις τις έννομης τάξης. Κατά αυτόν τον τρόπο δίδεται μια αιτιολόγηση ως προς τυχόν περιορισμούς απόλαυσης των θεμελιωδών δικαιωμάτων στηριζόμενη σε έκαστη ανάγκη.

Επιπρόσθετα επικρατεί και η άποψη ότι θα μπορούσαν να επιβληθούν περαιτέρω περιορισμοί, ακόμη και αν αυτοί παρεκκλίνουν από τις ατομικές ελευθερίες, ωστόσο δεν είναι ξεκάθαρο το επιτρεπτό όριο. To κράτος φέρει την ευθύνη εφόσον υπάρχει κατάσταση έκτακτης ανάγκης να κηρύξει επίσημα την κατάσταση αυτή. Αυτό κρίνεται αναγκαίο για να διασφαλιστεί ότι το κράτος δικαίου συμβάλλει στην διασφάλιση ότι ενεργεί σύμφωνα με τις συνταγματικές και άλλες νομικές διατάξεις των διακηρύξεων[14]. Λόγω όμως της έλλειψης κοινών κανόνων ή ορισμών τα εσωτερικά όρια για την κήρυξη εκτάκτου ανάγκης ποικίλουν.

Αναμφίβολα επικρατεί μια περίοδος όπου καθίσταται αναγκαία η επανερμήνευση των δημοκρατικών Συνταγμάτων, ώστε να είναι σε θέση να υποδεχθούν ακόμα και την πιο ακραία εκδοχή του «κράτους πρόληψης» που λαμβάνουν τα κράτη σήμερα[15]. Το «κράτος πρόληψης» κατοχυρώνεται συνταγματικά και διαθέτει όλους τους αναγκαίους μηχανισμούς που επιτρέπουν την προσαρμογή του σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, χωρίς να απαιτείται συνταγματική μεταβολή ή συνταγματική παραβίαση[16].

3.Τα συστήματα περιοριστικών μέτρων στο Ελληνικό και Κυπριακό κράτος

Η προστασία της δημόσιας και ιδιωτικής υγείας και κατ’ επέκταση του δικαιώματος στην υγεία αποτελούν παραδοσιακό και διαχρονικό σκοπό ενός κράτους, είτε αυτό είναι φιλελεύθερο είτε παρεμβατικό[17]. Μπροστά στον κίνδυνο μιας κοινωνικής καταστροφής, δικαιολογείται η λήψη  προληπτικών μέτρων, έστω κι αν αυτά περιορίζουν θεμελιώδη δικαιώματα[18].

Το άρθρο 44 παρ. 1 του Ελληνικού Συντάγματος δίδει το δικαίωμα στις περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης  να εκδίδονται πράξεις νομοθετικού περιεχομένου για ρύθμιση κοινωνικών ζητημάτων[19]. Επομένως στην περίπτωση αυτή θα μπορούσε να υπάρξει η επίκληση του δικαίου της ανάγκης για λόγους υγειονομικής κυρίως ανάγκης, μέσω του άρθρου 48 του Ελληνικού Συντάγματος . Το δίκαιο της ανάγκης είναι προσπάθεια του δικαίου να προφυλάξει τον εαυτό του, μέσα από μια αναστολή του, όπως συμβαίνει κι στο γαλλικό σύνταγμα, όπου δίνονται δικαίωμα στον πρόεδρο της δημοκρατίας χειρισμού μια κρίσης με λήψη αναγκαίων μέτρων[20]. Ωστόσο δεν κατέστη εφικτή μια άμεση επίκληση του άρθρου 48 περί κήρυξης έκτακτης ανάγκης καθώς δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις για εφαρμογή του.[21]

Αντίθετα όμως υπάρχει και η άποψη ότι η υπάρχουσα πανδημία υπάγεται στο πλαίσιο των διατάξεων του άρθρου 48 καθώς και η ίδια η κρατική εξουσία χαρακτηρίζει την υπάρχουσα κατάσταση ως «γενική καταστροφή ή απειλή». Με την επικράτηση ενός ρεαλιστικού συνταγματισμού και με μια εκ των υστέρων εφαρμογή των διατάξεων του άρθρου 48[22] θα μπορούσε να επιβληθεί η τήρηση των κανόνων δικαίου ώστε η αναγκαστική αναστολή των δικαιωμάτων να επιβάλλεται μόνο για το διάστημα των 15 ημερών και έπειτα από πλειοψηφία της Βουλής. Η συνταγματικά προβλεπόμενη εφαρμογή του άρθρου 48 θα μπορούσε να δημιουργήσει μια sui generis ασπίδα για τα θεμελιώδη δικαιώματα που περιορίζονται για την ευρύτερη ανάγκη προστασίας της υγείας[23].

Την ίδια χρονική περίοδο  και η κυπριακή κυβέρνηση έχει προχωρήσει στην εφαρμογή περιορισμών μέσω της ενεργοποίησης των διατάξεων ενός απαρχαιωμένου νόμου Περί Λοιμοκαθάρσεως Κεφ. 260[24]. Ο νόμος αυτός αναφέρεται στην ερμηνεία του κυρίως στην ύπαρξη μολυσματικών ασθενειών [25]και τους αντίστοιχους περιορισμούς που δύναται να λάβει το κράτος στις περιπτώσεις αυτές. Το Κυπριακό κράτος και συγκεκριμένα μέσω του Υπουργού Υγείας δυνάμει των εξουσιών που κατέχει, έχουν εκδώσει μια σειρά διαταγμάτων ως απάντηση στην υγειονομική κρίση και κατανοώντας την ύπαρξη μιας επείγουσας έκτακτης ανάγκης. Ως εκ τούτου τέθηκαν περιορισμοί για προστασία της δημόσιας υγείας[26] και με βάση το άρθρο 11(ε) του κυπριακού συντάγματος υπήρξε περιορισμός του δικαιώματος ελευθερίας και προσωπικής ασφάλειας.

Τα μέτρα αυτά θεωρούνται ως επί τω πλείστο προσωρινά και ανάλογα του σκοπού εφόσον υπάρχει κίνδυνος. Σχεδόν όλα τα ατομικά δικαιώματα εντός του κυπριακού κράτους επιδέχονται περιορισμών, αν και δεν έχει κηρυχθεί η χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Αυτό συμβαίνει γιατί δεν απειλείται η ακεραιότητα του κράτους, όπως αναφέρεται στην ερμηνεία του άρθρου 183 του Συντάγματος και κατ’ ακολουθία η πανδημία δεν απειλεί την ίδια την υπόσταση του κράτους.[27] Ο σημαντικότερος περιορισμός που υπήρξε και συνεχίζει να υπάρχει μεγάλη συζήτηση γύρω από το δικαίωμα αυτό είναι αυτός της ελεύθερης διακίνησης εντός της Κυπριακής Δημοκρατίας[28] .

Τα μέτρα περιορισμού που έχουν υιοθετηθεί και από το Ελληνικό αλλά και από το Κυπριακό κράτος θεωρούνται αναγκαία για επίτευξη των στόχων περιορισμού της απειλής και διαφύλαξης της δημόσιας υγείας, ωστόσο με κάποιες αντιρρήσεις ως προς τα μέτρα περιορισμών. Συνεπώς η κρίση τυχόν αντισυνταγματικότητας που υπάρχει και έχει εφαρμοστεί στην περίοδο αυτή της κρίσης θα κριθεί από τα δικαστήρια για τα περισσότερα κράτη τα οποία κινούνται μέσα σε κλίμα φιλελευθερισμού και άλλα με πιο παρεμβατικά καθεστώτα.

4.Συμπερασματικές Διαπιστώσεις

Πράγματι αυτή η πανδημία μπορεί αν δώσει απαντήσεις σε προϋπάρχουσες  προκλήσεις στον τομέα της υγείας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, διαμορφώνοντας κυρίως την κατανόηση τόσο των κρατικών ευθυνών αλλά και των διεθνών. Ο Oona Hathaway[29] έχει υποστηρίξει ότι πολλές σημαντικές αλλαγές κυρίως στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχουν συμβεί λόγω των «αιμορραγιών που παρέχει περιορισμένα παράθυρα ευκαιριών για την πραγματοποίηση μεγάλων αλλαγών στο σύστημα».

Το δικαίωμα στην υγεία πρωταγωνιστεί ως ατομικό και ως κοινωνικό, ενώ στη σύγκρουση με άλλα θεμελιώδη δικαιώματα υπερισχύει και τα περιορίζει για τη διαφύλαξη του, αναδεικνύοντας τη συλλογική του μορφή. Η διάσταση που λαμβάνει πλέον ως ένα πολύτιμο αγαθό και με απαραίτητη τη διαφύλαξη του, καλεί τα κράτη να δράσουν στο πλαίσιο του μη παρεμβατισμού για την καλύτερη παροχή απόλαυσης του δικαιώματος αλλά και για την ανάγκη υγειονομικής ασφάλειας.

Ως έννοια το κοινωνικό κράτος έχει πλέον αυξημένο καθήκον αφού καλείται να φανεί αποτελεσματικό ως προς τη διασφάλιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων των πολιτών. Το πόσο παρεμβατικό κράτος επιτρέπει η συνταγματική κουλτούρα φαίνεται από τα παραδείγματα κρατών[30] τα οποία εφάρμοσαν διαφορετικές μεθόδους ως προς την εξάλειψη της υγειονομικής απειλής.

Το δίκαιο της ανάγκης το οποίο επικρατούσε κατέχοντας μια κυρίως ιστορική έννοια, φαίνεται ότι εξελίσσεται δυναμικά και λαμβάνει νέα θεώρηση και ερμηνεία, αποβλέποντας στη σταθερότητα ενός κράτους. Η αποδοχή της ανάγκης για ένα νέο δίκαιο της ανάγκης μπορεί να καταστήσει τις συνταγματικές τάξεις πιο αποτελεσματικές στη διαχείριση των νέων κινδύνων[31]. Σε αυτό το πλαίσιο και λόγω της ανάγκης διαφύλαξης των αρχών της ισότητας, της αναγκαιότητας αλλά και της αναλογικότητας σε συνάρτηση με περιορισμούς που εφαρμόζονται, εξέχουσα θέση φαίνεται να κατέχει το κοινωνικό κράτος.

Αντλώντας τα παραδείγματα του Ελληνικού και Κυπριακού κράτους ως προς το χειρισμού της κρίσιμης αυτής περιόδου, είναι εμφανές ότι γίνεται μια προσπάθεια περιορισμού θεμελιωδών δικαιωμάτων με απώτερο στόχο την εξάλειψη της πανδημίας. Τα αποτελέσματα θα κριθούν στο μέλλον κυρίως σε νομοθετικό επίπεδο και από την δικαστική εξουσία με καθοδήγηση βεβαία από τις διεθνείς διατάξεις. Ο πυρήνας της ανθεκτικότητας ενός Συντάγματος εξαρτάται από την ίδια την ανθεκτικότητα των συνταγματικών δικαιωμάτων και από τη δυνατότητα του να υποδέχεται απρόβλεπτες κρίσεις συνεχίζοντας τις βασικές του λειτουργίες.

Η διαχείριση μιας κρίσης επαφίεται στους διακριτικούς χειρισμούς κάθε κράτους αλλά ταυτόχρονα με σεβασμό των θεμελιωδών αρχών. Τα κράτη καλούνται να επανακαθορίσουν προτεραιότητες που υπερισχύουν πλέον, όπως για παράδειγμα η δικαιολόγηση περιορισμών των θεμελιωδών δικαιωμάτων  για το γενικό συμφέρον και μια καλύτερη απόδοση παροχών ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας. Eπίσης είναι απαραίτητη και μια διεθνής συνεργασία ανάμεσα στα κράτη για τη χάραξη κοινής πολιτικής αντιμετώπισης των προβλημάτων που προκύπτουν αλλά και για τη διασφάλιση των διατάξεων των διεθνών συμβάσεων.

Σε ατομικές περιπτώσεις θα υπάρξουν βεβαίως πολλές αντισυνταγματικές εφαρμογές κυρίως στα ατομικά δικαίωμα με βάση το κατά πόσο τα μέτρα που λαμβάνονται είναι δυσανάλογα ή μη. Τα μέτρα που λαμβάνονται θα πρέπει να είναι πρόσφορα και να εφαρμόζονται με τον  λιγότερο επεμβατικό τρόπο.

Το κοινωνικό στοιχείο βρίσκεται υπό απειλή σε συχνές πλέον περιόδους. Η απειλή αυτή δίνει το έναυσμα για ανάληψη ευθυνών και κοινωνική ανασυγκρότηση τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Προκύπτει λοιπόν ότι σε περιόδους κρίσης αναδεικνύεται η σημασία και η εμβέλεια ενός συντάγματος αλλά και της υποχρέωσης των κρατών για εξεύρεση αποτελεσματικών και αποδοτικών λύσεων για την αντιμετώπιση των κινδύνων που απειλούν την κοινωνική συνοχή.

---

1] Π. Παπαρρηγοπούλου-Πεχλιβανίδη, Το Δημόσιο Δίκαιο της Υγείας, 2η έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, σελ. 47

[2] Δ. Γ Πατσίκας, Tα «Μνημόνια», ο κορωνοϊός και ο έλεγχος συνταγματικότητας – Σύγκριση των δύο έκτακτων περιόδων και η αντιμετώπισή τους από το Συμβούλιο της Επικρατείας, 2020 στο https://www.constitutionalism.gr/2020-04_patsikas_mnimonia-koronoios/ (τελευταία επίσκεψη 01/05/2020)

[3] Χ. Ανθόπουλος, Πανδημία και δικαίωμα στην Υγεία, 2020 στο https://www.constitutionalism.gr/2020-04-26_anthopoulos-pandimia-dikaioma-ygeias/ (τελευταία επίσκεψη 01/05/2020)

[4] [4] Χ. Ανθόπουλος, Πανδημία και Δικαίωμα στην Υγεία, 2020, ,ο.π., (τελευταία επίσκεψη 03/05/2020)

[5] Γ. Καραβοκύρης, Πανδημία και Δίκαιο: Τα ηθικοπολιτικά μαθήματα της κρίσης, 2020 στο https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/pandimia-kai-dikaio-ta-ithikopolitika-mathimata-tis-krisis/ (τελευταία επίσκεψη 03/05/2020)

[6] Ξ. Κοντιάδης, Δικαιώματα και Πανδημία, 2020  στο https://www.dianeosis.org/2020/04/dikaiomata-kai-pandimia/ (τελευταία επίσκεψη 05/05/2020)

[7] Το δικαίωμα στην υγεία και στη ζωή.

[8] Σ. Βλαχόπουλος, «Όχι» στον συνταγματικό μιθριδατισμό, https://www.kathimerini.gr/1071326/opinion/epikairothta/politikh/oxi-ston-syntagmatiko-mi8ridatismo (τελευταία επίσκεψη 05/05/2020)

[9] Όπως για παράδειγμα η Ιταλία, ΗΠΑ, Ισπανία  και άλλες.

[10] Όπως για παράδειγμα η Ελλάδα Ξ. Κοντιάδης, ο.π

[11] Containing coronavirus: lessons from Asia, στο file:///C:/Users/asoph/Downloads/Containing-coronavirus_-lessons-from-Asia-_-Financial-Times.pdf, (τελευταία επίσκεψη 09/05/2020)

[12] Α. Βλαχογιάννης, Ουγγαρία: Το μετέωρο βήμα μιας ανελεύθερης δημοκρατίας, 2020 στο https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/ouggaria-to-meteoro-vima-mias-aneleftheris-dimokratias/ (τελευταία επίσκεψη 05/05/2020)

[13] Ε. Βενιζέλος, Πανδημία, Θεμελιώδη Δικαιώματα και Δημοκρατία, 2020, στο https://evenizelos.gr/mme/articlesinthepress/435-articles2020/6222-4-4-2020.html το άρθρο 48 είναι και αυτό τμήμα του «συντεταγμένου» δικαίου της ανάγκης γιατί προβλέπεται ρητά από το Ελληνικό Σύνταγμα, κατά τρόπο αντίστοιχο με την πρόβλεψη του άρθρου 15 της ΕΣΔΑ και του άρθρου 4 του Διεθνούς Συμφώνου για την προστασία των Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων.

[14]A. Ponta, Human Rights Law in the Time of the Coronavirus, 2020, στο https://www.asil.org/insights/volume/24/issue/5/human-rights-law-time-coronavirus (τελευταία επίσκεψη 30/4/2020)

[15] Χ. Ανθόπουλος, Covid-19 και η εποχή των δικαιωμάτων, 2020 στο https://www.constitutionalism.gr/2020-03-29_anthopoulos-covid19-telos-epohis-dikaiomaton/ (τελευταία επίσκεψη 05/05/2020)

[16] Ξ. Κοντιάδης, Πανδημία και Σύνταγμα, 2020 στο https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/pandimia-kai-syntagma/, (τελευταία επίσκεψη 05/05/2020)

[17] Γ. Τατσόπουλος, «Αθηναίοι» και «Σπαρτιάτες»: Η ασπίδα των δικαιωμάτων τον καιρό της πανδημίας (Μέρος Β΄), 2020, στο https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/athinaioi-kai-spartiates-i-aspida-ton-dikaiomaton-ton-kairo-tis-pandimias-meros-b/ (τελευταία επίσκεψη 04/05/2020)

[18] Αυτό συμβαίνει και επιτρέπει την εφαρμογή του δικαίου της ανάγκης, κυρίως στα δυτικά Συντάγματα.

[19] Χ. Ανθόπουλος, ο.π.,  (τελευταία επίσκεψη 05/05/2020)

[20] Σύνταγμα και Πανδημία, Το Δίκαιο της Αανάγκης στο https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/syntagma-kai-pandimia-to-dikaio-tis-anagis/ (τελευταία επίσκεψη 05/05/2020)

[21] Στις ουσιαστικές προϋποθέσεις συγκαταλέγονται , κατά την παρ. 1 του αρθ. 48 Σ, οι εξής περιπτώσεις α) «πολέμου», β) επιστράτευσης εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων, γ) για λόγους άμεσης απειλής της εθνικής ασφάλειας καθώς και δ) εκδήλωσης ένοπλου κινήματος «για την ανατροπή του πολιτεύματος». 

[22] Παρ.5. Aφότου αρχίσουν να ισχύουν τα μέτρα των προηγούμενων παραγράφων ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ύστερα από πρόταση της Kυβέρνησης, μπορεί να εκδίδει πράξεις νομοθετικού περιεχομένου, για να αντιμετωπιστούν επείγουσες ανάγκες ή για να αποκατασταθεί ταχύτερα η λειτουργία των συνταγματικών θεσμών. Oι πράξεις αυτές υποβάλλονται για κύρωση στη Bουλή μέσα σε δεκαπέντε ημέρες από τη σύγκλησή της σε σύνοδο και παύουν να ισχύουν στο εξής, αν δεν υποβληθούν στη Bουλή μέσα στις παραπάνω προθεσμίες ή δεν εγκριθούν από αυτή μέσα σε δεκαπέντε ημέρες αφότου υποβλήθηκαν.
Παρ. 6. Oι κατά τις παραγράφους 2 και 3 αποφάσεις της Bουλής λαμβάνονται με την πλειοψηφία του συνολικού αριθμού των βουλευτών και η κατά την παράγραφο 1 απόφαση με την πλειοψηφία των τριών πέμπτων του συνολικού αριθμού των βουλευτών. H Bουλή αποφασίζει σε μία μόνο συνεδρίαση.

[23] Γ. Νικολόπουλος, COVID19 – Περιορισμός θεμελιωδών δικαιωμάτων μέσω αντισυνταγματικών ΠΝΠ ή μέσω του άρθρου 48 Σ;, 2020 στο https://www.constitutionalism.gr/2020-04-16-nikolopoulos-pnn-arthro48s/ (τελευταία επίσκεψη 05/05/2020)

[24] Ο οποίος έχει τροποποιηθεί

[25] «επικίνδυνη μολυσματική ασθένεια» σημαίνει χολέρα, πανώλη, ευλογιά, τύφο

και κίτρινο πυρετό, και περιλαμβάνει οποιαδήποτε ασθένεια μολυσματικής ή

μεταδοτικής φύσης την οποία το Υπουργικό Συμβούλιο δύναται, με

γνωστοποίηση βάσει του Νόμου αυτού, να κηρύξει ως επικίνδυνη μολυσματική

ασθένεια εντός της έννοιας του Νόμου αυτού.

[26] Αν και το δικαίωμα στην υγεία δεν είναι κατοχυρωμένο συνταγματικά.

[27] Αν και θα μπορούσε και στην περίπτωση της Κύπρου να υπάρξει μια διαφορετική θεώρηση του εν λόγω άρθρου και κατ’ επέκταση η εφαρμογή του.

[28] Α. Δημητριάδης, Μια νόμιμη άποψη για το «Άνομο Χαρτί Υγείας», Αγώγιμο Δικαίωμα πηγάζει από την παραβίαση του Άρθρου 14 και 28 του Συντάγματος τουλάχιστον καθώς και του Άρθρου 3(2) του Τέταρτου Πρωτοκόλλου και του Άρθρου 1 του Δωδέκατου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ και των Άρθρων 12(2) και 2(1) του Συμφώνου που έχουν αυξημένη ισχύ έναντι του Κεφ. 260 σύμφωνα με το Άρθρο 169 του Συντάγματος, στο https://ldlaw.com.cy/wp-content/uploads/2020/04/a-legal-view-of-the-health-certificate.pdf (τελευταία επίσκεψη 06/05/2020)

[29] L. Forman, The Evolution of the Right to Health in the Shadow of COVID-19, 2020 στο https://www.hhrjournal.org/2020/04/the-evolution-of-the-right-to-health-in-the-shadow-of-covid-19/#_edn10, (τελευταία επίσκεψη 08/05/2020)

[30] Ελλάδα, Κύπρος ,Ισπανία, ΗΠΑ και άλλα

[31] Α. Φωτιάδου, Η συνταγματική καθημερινότητα της πανδημίας, 2020, στο https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/i-syntagmatiki-kathimerinotita-tis-pandimias/ (τελευταία επίσκεψη 06/05/2020)