Για την Ελένη, για την κάθε Ελένη: H Ελληνική Απόφαση που μας θυμίζει τα αυτονόητα

της Κατερίνας Σοφοκλέους, δικηγόρου

Αυτές τις μέρες, η ετυμηγορία του Ελληνικού Δικαστηρίου που καταδίκασε τα πρόσωπα που βίασαν, κατακρεούργησαν και σκότωσαν την Ελένη Τοπαλούδη έχει συγκλονίσει τόσο την Ελλάδα όσο και την Κύπρο. Εκατοντάδες δημοσιεύματα τονίζουν και καταδικάζουν ηθικά, κοινωνικά και νομικά τους δύο δράστες για το στυγερό τους έγκλημα. Ένα έγκλημα που μένει ανεξίτηλο στις μνήμες μας και μας υπενθυμίζει τον περιβόητο ‘Ορέστη’, του οποίου τα θύματα βρέθηκαν στην περιοχή του Μιτσερού, πριν από περίπου ένα χρόνο. Μας θυμίζει, και άλλους όσους δικάζονται για αδικήματα που παραβιάζουν τόσο ανελέητα στην σεξουαλική αυτονομία μίας γυναίκας, μίας νεαρής κοπέλας, μίας έφηβης, ενός κοριτσιού, ενός αγοριού, ενός έφηβου, ενός άντρα. Όλων όσων η σεξουαλική αυτονομία βεβηλώνεται με ή χωρίς την χρήση σωματικής βίας. Αυτό το άρθρο έχει σκοπό να τονίσει το αυτονόητο: Η σεξουαλική αυτονομία πρέπει να γίνεται σεβαστή και κάθε παραβίαση είναι καταδικαστέα. Η σεξουαλική αυτονομία είναι εχέγγυο του φιλελεύθερου κράτους δικαίου και η απουσία του σεβασμού στην σεξουαλική αυτονομία δηλώνει την απουσία του. 

Ο Ποινικός Κώδικας μίας δημοκρατικής και φιλελεύθερης κοινωνίας που αναγνωρίζει τα υποκείμενα δικαίου του ως αυτόνομα και ελεύθερα οφείλει και ποινικοποιεί  όλες τις πράξεις, που με οποιονδήποτε τρόπο παραβιάζουν την σεξουαλική αυτονομία. Η σεξουαλική αυτονομία αποτελεί αυτό το έννομο αγαθό που πηγάζει από το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα του κάθε ανθρώπου.[1] Η πιο πάνω απόφαση ακριβώς μας υπενθυμίζει ότι αυτή η αυτονομία απαιτεί την ύπαρξη της σεξουαλικής συναίνεσης από τα μέρη που συνευρίσκονται γιατί μόνο τότε γίνεται σεβαστή.

Η ικανότητα της συναίνεσης που παρέχει το δίκαιο  αποτελεί έκφανση της σεξουαλικής αυτονομίας.[2] Η συναίνεση αποτελεί συστατικό στοιχείο κάθε σεξουαλικού αδικήματος και είναι η ύπαρξη της που καθιστά μία σεξουαλική πράξη νόμιμη ή παράνομη.[3]  Δεν είναι τυχαίο που έχει χαρακτηριστεί από ακαδημαϊκούς ως το ‘κλειδί’ των σεξουαλικών αδικημάτων.[4] Στην κοινωνία μας, όπου ο αυτόνομος άνθρωπος θα πρέπει να γίνεται σεβαστός, η συναίνεση επιτελεί δύο βασικές λειτουργίες:  από μια πλευρά αποτελεί νομική έννοια και αρχή που καθορίζει κατά πόσο μία σεξουαλική πράξη είναι τιμωρητέα από τον Ποινικό Κώδικα. Από την άλλη, δεν είναι απλά μία «νομικίστικη» αρχή η οποία θα πρέπει να πατερναλιστικά, να υπάρχει επειδή επιβάλλεται από το κράτος.  Δεν είναι απλά αυτό. Η σεξουαλική συναίνεση είναι σύμβολο της φιλελεύθερης κοινωνίας, η οποία, απαιτώντας την αμοιβαία συναίνεση των μερών, δηλώνει τον σεβασμό της αυτονομίας των προσώπων, τον σεβασμό στο δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού, στην σωματική ακεραιότητας και όλες τις αρχές που αποτελούν έκφανση της αυτονομίας και ιδιωτικότητας.[5] Επίσης, με την αναγνώριση της σεξουαλικής αυτονομίας, το ίδιο το κράτος αλλά και οι πολίτες του οφείλουν να σέβονται το ΌΧΙ΄ στην σεξουαλική επαφή. Οφείλουν να σέβονται ότι ένας άνθρωπος που είναι σεξουαλικά αυτόνομος δεν δύναται να είναι θύμα σεξουαλικής εκμετάλλευσης, σεξουαλικής παρενόχλησης και/ή οποιασδήποτε άλλες σεξουαλικής παρέμβασης. Η συναίνεση και κατ’ επέκταση η σεξουαλική αυτονομία δηλώνει ότι το πρόσωπο έχει δικαίωμα να αποδεχθεί ή όχι στην σεξουαλική δραστηριότητα,[6] χωρίς να λαμβάνεται υπόψη τα ρούχα του προσώπου, η εξωτερική του εμφάνιση, η ηλικία, το φύλο και η κοινωνική κατάσταση. Όσο περίεργο και αν ακούγεται σε πολλούς, σύμφωνα με το δίκαιο, η/ο παντρεμένη/ος,  η/ο εκδιδόμενη/ος, η/ο δεσμευμένη/ος και οποιοσδήποτε άλλος μπορεί να αρνηθεί την σεξουαλική δραστηριότητα σε οποιαδήποτε στιγμή.

Είναι λυπηρό που σήμερα, το 2020, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε όλα αυτά αλλά πρέπει να τα επαναλαμβάνουμε και νιώθω την ανάγκη να το επαναλάβω. Ο οποιοσδήποτε μπορεί να αρνηθεί την σεξουαλική δραστηριότητα σε οποιανδήποτε στιγμή. Με άλλα λόγια το ένας μέρος μπορεί και έχει χρόνο να πει ‘ΟΧΙ’ είτε πριν είτε κατά την διάρκεια οποιασδήποτε σεξουαλικής πράξης. Το μεγαλείο της σεξουαλικής αυτονομίας φαίνεται από τις συνέπειες αυτού του ‘ΟΧΙ’ αφού το άλλο πρόσωπο οφείλει να σταματήσει την σεξουαλική δραστηριότητα αφ’ ης στιγμής αντιλαμβάνεται την άρνηση.[7] Έχει κριθεί ήδη από την νομολογία ότι δεν έχει καμία σημασία η προγενέστερη σεξουαλική δραστηριότητα του συνευρεθέντων, ούτε είναι επιχείρημα ότι η συναίνεση εννοείτο από την συμπεριφορά του θύματος.[8] Καμία συναίνεση δεν θεωρείται ότι υπήρχε απλώς και μόνο με το επιχείρημα ότι ο κατηγορούμενος ‘νόμιζε’ ότι το άλλο πρόσωπο συναινούσε. Η συναίνεσή θα πρέπει να υπάρχει κάθε στιγμή της σεξουαλικής συνεύρεσης. [9] Η σεξουαλική πράξη δεν είναι μία και ενιαία αλλά κάθε πράξη θεωρείται ξεχωριστή και θα πρέπει να ταυτίζεται η συναίνεση με την πράξη. Όταν η πράξη δεν ταυτίζεται με την συναίνεση τότε αναπόφευκτα υπάρχει κάποιο αδίκημα, το οποίο είναι τιμωρητέο από τον Ποινικό Κώδικα.

Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί η απαράδεκτη παθογένεια του Κυπριακού Ποινικού κώδικα, ο οποίος τιμωρεί τον βιασμό μόνο όταν γίνεται από άντρα σε γυναίκα, με την χρήση βίας και μόνο διά συνουσίας (κολπική επαφή με πέος). Αυτό το ζήτημα θα πρέπει άμεσα και εκτενώς να συζητηθεί καθώς το αποτέλεσμα είναι ότι στην Κύπρο δεν είναι βιαστής, βάσει του απαρχαιωμένου Ποινικού Κώδικα, η γυναίκα και/ή αν δεν χρησιμοποιηθεί βία και/ή αν προβεί σε οποιανδήποτε άλλη πράξη που δεν έχει κολπική επαφή και/ή αν υπάρξει κολπική επαφή αλλά με οποιονδήποτε άλλο αντικείμενο.  Αξιοσημείωτο είναι ότι η νομολογία έχει αλλάξει σε κάποιο βαθμό υιοθετώντας το κριτήριο της έλλειψης συναίνεσης και όχι της χρήσης βίας (Κύπρος Χαραλάμπους ν Δημοκρατίας (2012) 2 ΑΑΔ 53) αλλά αυτό δεν είναι αρκετό. Ο Ποινικός Κώδικας χρειάζεται άμεσα εκσυγχρονισμό για να ανταποκρίνεται στις σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες.

Συνοψίζοντας, θα ήθελα απλά να αποτυπωθεί και να υπενθυμιστεί κάτι το οποίος θα έπρεπε να θεωρείται δεδομένο στην «σύγχρονη» κοινωνία μας. Η απόφαση αυτή αλλά και κάθε απόφαση που σχετίζεται με την σεξουαλική αυτονομία μας υπενθυμίζει ότι ο κάθε άνθρωπος οφείλει να σέβεται την αυτονομία του άλλου και ταυτόχρονα να αντιληφθεί ότι μόνο το ‘ναι’ αποτελεί συναίνεση. Το κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα να πει ‘όχι’ στην σεξουαλική συνεύρεση γιατί κανένας δεν είναι αντικείμενο ούτε ιδιοκτησία κανενός.

* H Κατερίνα Σοφοκλέους είναι Δικηγόρος και Μεταπτυχιακή φοιτήτρια LLM- Criminal Law and Criminal Justice στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου

___________________

[1]Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms (European Convention on Human Rights, as amended) (ECHR) art 8; Norris v. Ireland, no 10581/83, §4, Commission report, 12 March 1987.

[2] Norris v. Ireland, no 10581/83, §4, Commission report, 12 March 1987.

[3]Tom O’Malley and Elisa Hoven, ‘Consent in the Law Relating to Sexual Offences’ in Kai Ambos et al (eds), Core Concepts in Criminal Law and Criminal Justice (Cambridge University Press 2020) 136 <Doi:10.1017/9781108649742.005> accessed 16 April 2020; Westen (n11).

[4]Vanessa Munro, ‘Constructing Consent: Legislating Freedom and Legitimating Constraint in the Expression of Sexual Autonomy’ (2008) 41 Akron L Rev 923, 924 < https://www.uakron.edu/dotAsset/728200.pdf> accessed 16 April 2020.

[5]Vanessa Munro, ‘Constructing Consent: Legislating Freedom and Legitimating Constraint in the Expression of Sexual Autonomy’ (2008) 41 Akron L Rev 923, 924 < https://www.uakron.edu/dotAsset/728200.pdf> accessed 16 April 2020.

[6]Kiran Grewal, ‘The Protection of Sexual Autonomy under International Criminal Law: The International Criminal Court and the Challenge of Defining Rape’ (2012) 10 J. Int'l Crim.Just. 373, 386 < DOI:10.1093/jicj/mqsO2> accessed 16 April 2020.

[7]Kaitamaki v R (1985)

[8]R. v. Ashlee [2006] ABCA 244 [37]; Jennifer Koshan, ‘Consciousness and Consent in Sexual Assault Cases’ (2011) 3 < http://ablawg.ca/2011/06/17/consciousness-and-consent-in-sexual-assault-cases/> accessed 16 April 2020.

[9]R. v. J.A., [2011] 2 S.C.R. 440, 477.