Οι προσπάθειες εκσυγχρονισμού του κυπριακού δικαστικού συστήματος είχαν μέχρι πρότινος παγιωθεί ως ατελέσφορες. Οι δύο πρώτες ακυρώσεις των προκηρυχτέων διαγωνισμών για προσφορές και η χρονοβόρα διαδικασία αξιολόγησης του τρίτου, καθήλωσαν στάσιμο το εγχείρημα ψηφιοποιημένης δικαιοσύνης. Η πρωτοβουλία του Υφυπουργού Έρευνας, Καινοτομίας και Ψηφιακής Πολιτικής κ. Κυριάκου Κόκκινου να επιταχύνει τη διαδικασία με τη σύσταση ενός ενδιάμεσου συστήματος ηλεκτρονικής δικαιοσύνης, το οποίο θα ολοκληρωνόταν εσωτερικά από το υφυπουργείο, απέδωσε καρπούς. Σε συνεργασία με τους εμπλεκόμενους φορείς όπως τον Παγκύπριο Δικηγορικό Σύλλογο, το Ανώτατο Δικαστήριο, το Υπουργείο Δικαιοσύνης κ.α., το έργο εκκίνησε τον Μάιο του 2020, στοχεύοντας κυρίως σε διαδικαστικές αναβαθμίσεις, όπως η καταχώρηση των δικογράφων ηλεκτρονικώς, η διαδικτυακή πληρωμή τελών, η δημιουργία ηλεκτρονικών φακέλων για κάθε υπόθεση κ.λπ. Η επιτυχία αυτού του mini e-justice θα κριθεί εν ευθέτω χρόνω, κυρίως μετά τη συγχώνευσή του με το πρωταρχικό σχέδιο πλήρους ηλεκτρονικής δικαιοσύνης. Τίθεται όμως το ερώτημα: Θα προσεγγίσει η ψηφιοποίηση της κυπριακής δικαιοσύνης την αυτοματοποίηση των δικαιικών συλλογισμών ως και το στάδιο της προβλεπτικής δικαιοσύνης; Αν ναι, κατά πόσον αυτό είναι θεμιτό;
Στα κοινοδικαιικά δικαστικά συστήματα η δεσμευτικότητα του δικαστικού προηγουμένου εξυπηρετεί μεταξύ άλλων την προβλεψιμότητα του δικαστικού αποτελέσματος. Αν και η ad hoc εξέταση κάθε υπόθεσης επιτρέπει τη μη συμμόρφωση με το σχετικό προηγούμενο λόγω μη επαρκούς ομοιότητας των υποθέσεων, η ανάγκη για ένα πιο ελεγχόμενο πόρισμα σχετίζεται άμεσα με την αρχή της προβλεψιμότητας. Το εγγενές λοιπόν χαρακτηριστικό του τρόπου λειτουργίας των κυπριακών δικαστηρίων, αυτό της προβλεψιμότητας των δικαστικών αποφάσεων, ενδέχεται μελλοντικά να επιτυγχάνεται μέσω ή/και σε συνδυασμό με τη χρήση αλγορίθμων. Η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ), τεχνολογία που κατ’ ουσίαν προσομοιώνει την ανθρώπινη συλλογιστική διεργασία και συμπεριφορά, έχει εμφιλοχωρήσει για τα καλά στην καθημερινότητά μας με παραδείγματα όπως διάφορες πλατφόρμες σχετικής τεχνολογίας διοικητικών φορέων, αλλά και στις προσωπικές μας συσκευές όπως η αναγνώριση ομιλίας και τα «έξυπνα» ρολόγια. Η τεχνολογία αυτή λοιπόν εμπειρικά μπορεί να προσφέρει σε ένα σύστημα δικαιοσύνης περισσότερα από τον αυτοματισμό συνήθων επαναλαμβανομένων διαδικασιών και την εξάλειψη κωλυμάτων της γραφειοκρατικής δικαιοσύνης[1]. Η μερική υποκατάσταση της ανθρώπινης δικαστικής συλλογιστικής έχει ήδη επιτρέψει σε συστήματα ΤΝ, πχ. COMPAS, να υπολογίζουν την πιθανότητα μελλοντικής επαναπροσβολής του εννόμου αγαθού από τον εναγόμενο/κατηγορούμενο, να προβλέπουν δικαστικά αποτελέσματα και να προτείνουν πιθανές θεραπείες, κυρίως σε δικαστήρια του Κοινοδικαίου όπως του Ηνωμένου Βασιλείου και των ΗΠΑ[2]. O όποιος βαθμός επέμβασης όμως των μηχανισμών ΤΝ στη δικαστική διεργασία αναδεικνύει και την αμφιλεγόμενη προβληματική του ζητήματος.
Οι έρευνες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Αποδοτικότητα της Δικαιοσύνης του Συμβουλίου της Ευρώπης, όσον αφορά στην τεχνολογία της πληροφορίας, έχουν επικεντρωθεί τα τελευταία χρόνια στην εφαρμογή εργαλείων ΤΝ στα συστήματα δικαιοσύνης των 47 μελών του ΣτΕ. Πιο συγκεκριμένα, έρευνα επιστημόνων σε συνεργασία με την Επιτροπή, ανέπτυξε πρόγραμμα προβλεπτικής δικαιοσύνης σε υποθέσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΔΑΔ), εντοπίζοντας παραβιάσεις των Άρθρων της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ)[3]. Ο μηχανισμός αυτός αποκωδικοποιεί μία υπόθεση κατηγοριοποιώντας δυαδικά τα δεδομένα, δηλαδή το κείμενο της υπόθεσης, αναγνωρίζοντας κατά πόσο υπήρξε ή όχι παραβίαση. Η γραμματική εξέταση των δεδομένων είναι συνυφασμένη με τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης, που ανάγονται ως τον εμπειρικά πιο σημαντικό παράγοντα αυτής της διαδικασίας. Εκ των πραγμάτων, διακρίνονται και χρησιμοποιούνται συστημικά, μέσω natural language processing και machine learning τεχνολογιών[4] [5], κάποια νομολογιακά μοτίβα νομικού συλλογισμού σε υποθέσεις με αντίστοιχα αποτελέσματα. Το 79% της ακρίβειας των αποτελεσμάτων της έρευνας επαληθεύει πως μία τέτοια τεχνολογία μπορεί τουλάχιστον να αποτελέσει χρήσιμο βοηθητικό εργαλείο για δικαστές και δικηγόρους, αποφορτίζοντας το ΕΔΑΔ και ενθαρρύνοντας νέες προσφυγές. Ακόμα και αν τα λογισμικά αυτά περιοριστούν στην απλή παράθεση προβλέψεων ή/και στην επιβεβαίωση των πορισμάτων της δικαστικής εξουσίας, με σαφή τη διακριτική ευχέρεια του δικαστή να παραβλέψει το αποτέλεσμα της ΤΝ, η ταχύτητα και η ποιότητα του δικαστικού περιβάλλοντος παραμένουν αναβαθμισμένες[6]. Παράλληλα, το δικαστικό σύστημα εξοπλίζεται με ακόμη μία ασφαλιστική δικλείδα διαφάνειας, όπως αυτή που εν προκειμένω περιλαμβάνει το ενδιάμεσο σύστημα της ηλεκτρονικής μας δικαιοσύνης, αφού οι ηλεκτρονικοί φάκελοι θα είναι προσβάσιμοι μόνο σε καθορισμένα πρόσωπα. Οι υπέρμαχοι της ψηφιοποιημένης δικαιοσύνης υποστηρίζουν πως φιλικά προς τον χρήστη λογισμικά επιταχύνουν την απόδοση της δικαιοσύνης, χειραφετούν τους επαγγελματίες της δικαιοσύνης από τα όρια της ευάλωτης γραφικής πρακτικής και εμπλουτίζουν την κυπριακή δικαιοσύνη με υλικό ex ante πρόβλεψης, ώστε να ικανοποιείται πιο άρτια το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη.
Επιφυλάξεις όμως διατηρεί σημαντική μερίδα του νομικού κόσμου. Εν τούτω, πολλοί κάνουν λόγο για εμπορικοποίηση της δικαιοσύνης, με τη διείσδυση ιδιωτικών φορέων στα δικαστήρια και την πιθανή απόκρυψη από το κοινό των αλγορίθμων για λόγους trade secret. Σχολιάζουν πως η προσδοκία μίας αδέκαστης, ορθολογιστικής διαδικασίας που απαγκιστρώνει τη δικαιοσύνη από τις ανθρώπινες αδυναμίες, μπορεί να μετατραπεί σε ένα μυστηριώδες δικαστικό υπόβαθρο που εμποδίζει τους δικαστές από το να εκφραστούν ελεύθερα και να λάβουν ανεξάρτητες αποφάσεις. Τονίζουν μάλιστα πως στατιστικές αναλύσεις και υπολογισμοί μπορεί να οδηγήσουν σε έξαρση φυλετικών ή άλλων διακρίσεων κατά κοινωνικών ομάδων που παραδοσιακά μαστίζονται από υψηλά ποσοστά εγκληματικότητας (profiling). Τα ανωτέρω συνιστούν βάσιμα ηθικά και πρακτικά διλήμματα που εάν δεν τύχουν του πρέποντος χειρισμού δύνανται να ανατρέψουν όποιο εγχείρημα εκσυγχρονισμού. Κατ ’αρχάς, η καινοτομία αποτελεί θέλοντας και μη μονοπώλιο των ιδιωτικών φορέων και της ανταγωνιστικής τους συνύπαρξης στην αγορά. Ο κρατισμός ποτέ δεν ωφέλησε την ανθρωπότητα, εν αντιθέσει όμως η οικονομική ανάπτυξη και τα δημιουργήματα των δρώντων του ελεύθερου εμπορίου συνεισφέρουν μέχρι και σήμερα στην εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών πχ. υψηλότερο βιοτικό επίπεδο, μεγαλύτερη μείωση σοβαρής φτώχιας στην ανθρώπινη ιστορία[7]. Έτσι, η εμπορικοποίηση του δικαιικού περιβάλλοντος θα πρέπει να επανακαθοριστεί ως η αξιοποίηση των αγαθών που προσφέρει η τεχνολογική ανάπτυξη, εξαλείφοντας όμως τα χαρακτηριστικά της ανταγωνιστικής φύσης του ιδιωτικού κόσμου. Συνεπώς, σε όποιο σύστημα δικαιοσύνης θα υπάρχει παρουσία ΤΝ, θα πρέπει να υπάρχει πρόσβαση στο black box του λογισμικού για λόγους διαφάνειας και ευρύτερης αποδοχής του συστήματος. Δεύτερον, ο ρόλος του συστήματος της ΤΝ δε μπορεί παρά να υποβοηθάει και να συμπληρώνει τη δικαστική εξουσία και όχι να την αντικαθιστά. Ο οραματισμός ενός ολοκληρωτικά αυτοματοποιημένου δικαστικού συστήματος, που επιβεβαιώνει συνωμοσιολόγους για μελλοντική κυριαρχία των ρομπότ, εν τη απουσία της ανθρώπινης σοφίας, φαντάζει τρομακτικός και ανασφαλής! Η τεχνολογία αυτή λοιπόν θα πρέπει να συμφωνεί με απαιτούμενα νομοθετικά πλαίσια και κατευθύνσεις που θα ορίζουν τη χρήση των συστημάτων αυτών ως επικουρική και μόνο.
Το τρίτο αντεπιχείρημα χρήζει πιο διεξοδικής ανάλυσης, εξαιτίας του κυρωτικού χαρακτήρα του ποινικού δικαίου και των δίκαιων επιχειρημάτων για δυσανάλογη κάθειρξη πολιτών από μειονότητες, ιδίως στο ποινικό σύστημα των ΗΠΑ. Αναλυτικότερα, ο Jens Ludwig, οικονομολόγος του Πανεπιστημίου του Σικάγο με ακαδημαϊκό ενδιαφέρον την κοινωνική πολιτική, αντιπαρέβαλλε τα επιχειρήματα για ενδεχόμενες διακρίσεις λόγω αλγοριθμικού profiling, με την παρούσα κατάσταση[8]. Υποστήριξε πως ερευνητικά διαπιστώθηκε ότι ένας από τους κυριότερους λόγους της μαζικής φυλάκισης (mass incarceration) αποτελεί η λανθασμένη πρόβλεψη των δικαστών του κινδύνου επανάληψης της εγκληματικής συμπεριφοράς από τον κατηγορούμενο[9]. Ισχυρίζεται πως εξ αντιδιαστολής συνάγεται ότι ένας αλγόριθμος μπορεί να υπολογίσει καλύτερα τις πιθανότητες αυτού του κινδύνου και ως αποτέλεσμα ο πιο ακριβής υπολογισμός της ΤΝ θα μείωνε το ποσοστό των φυλακιζομένων κατά 40% χωρίς να αυξηθεί το ποσοστό της εγκληματικότητας, ωφελώντας πρώτιστα τους αριθμητικά δυσανάλογα φυλακισμένους. Τα όποια λοιπόν ιδεολογικά και πρακτικά προσκόμματα είναι πιθανόν να εγερθούν, θα πρέπει να υπερβούν μέσω του δημοσίου διαλόγου και των επιστημονικών αποδείξεων και όχι μέσω μηδενιστικής άρνησης στην καινοτομία και πρόσφορης θυματοποίησης.
Η προβλεπτική φύση της ηλεκτρονικής δικαιοσύνης δύναται σαφώς να αποφορτίσει σημαντικά το κυπριακό σύστημα δικαιοσύνης. Προδιαθέτοντας το αποτέλεσμα μιας απόφασης, οι διάδικοι πιο εύκολα θα επιλέξουν εναλλακτικές μεθόδους επίλυσης διαφορών (Alternative Dispute Resolution), όπως η διαμεσολάβηση. Η εξωδικαστική επίλυση των ιδιωτικών διαφορών περιορίζει σημαντικά τον αριθμό των εκκρεμουσών υποθέσεων στα δικαστήρια και παρέχει τη δυνατότητα στους δικαστές και στους δικηγόρους να ασκούν το νομικό επάγγελμα πιο παραγωγικά, αφιερώνοντας περισσότερο χρόνο σε κάθε υπόθεση. Επιπροσθέτως, τεχνολογίες όπως η διαδικτυακή επίλυση διαφορών και τα αποκεντρωμένα, αυτοματοποιημένα και αμετάβλητα smart contracts[10], πρακτικές που αποτελούν εφαρμογές της τεχνολογίας block-chain, μπορούν να πιστοποιήσουν τη διαφάνεια, ορθότητα και αξιοπιστία των κυπριακών νομικών και εμπορικών σχέσεων διεθνώς.
Το εγγύς μέλλον θα προσδιορίσει είτε εάν θα διασκεδασθούν οι ανησυχίες και οι αμφισβητήσεις, όσων μηδενιστικά απορρίπτουν νέες μεθόδους και φιλοδοξίες για ένα κυπριακό νομικό σύστημα, συμβατό με τις εξελίξεις της τεχνολογίας, είτε εάν θα διαμορφωθεί εν τοις πράγμασι η υποδομή για ένα δικαστικό μοντέλο – πρότυπο, όπου ο νέος Κύπριος νομικός θα ενθαρρύνεται να παραμείνει στην Κύπρο. Το κατά πόσο δηλαδή θα αξιοποιηθούν στο έπακρον οι απεριόριστες προοπτικές του κυπριακού e-justice συστήματος ή εάν θα υπερνικήσουν η ολιγωρία, η διστακτικότητα και η ραθυμία της κυπριακής κουλτούρας δεν μπορεί να υπολογισθεί αλγοριθμικά…
[1]
Anett Numa, ‘Artificial
intelligence as the new reality of e-justice’ (e-estonia, April 2020)
<https://e-estonia.com/artificial-intelligence-as-the-new-reality-of-e-justice/> accessed 7 January 2021
[3]
Nikolaos Aletras, Dimitrios Tsarapatsanis, Daniel Preoţiuc-Pietro,
Vasileios Lampos, ‘Predicting judicial decisions of the European Court of
Human Rights: a Natural Language Processing perspective.’ (2016) PeerJ
Computer Science 2(e93) <https://doi.org/10.7717/peerj-cs.93> accessed 7 January 2021
[4]
Χρίστια
Μίτλεττον, ‘Tεχνητή
Νοημοσύνη, Δικαιοσύνη
και “Έξυπνη
Δικαιοσύνη”’, (DIKAIOSYNI.COM, 4 October 2019) <https://dikaiosyni.com/katigories/arthra/texniti-noimosini-kai-exypni-dikaiosyni/> accessed 7 January 2021
[5] Donald Michie, David J.
Spiegelhalter, C. C. Taylor. (1994) ‘Machine learning’ Neural and Statistical
Classification,13, 1-298 < https://www.semanticscholar.org/paper/Machine-Learning%2C-Neural-and-Statistical-Michie-Spiegelhalter/fad1bd501aa769f7701c1016f8a4d1473ca77601> accessed 7 January 2021
6 Richard M. Re, Alicia Solow-Niederman. ‘Developing Artificially
Intelligent Justice’ (2019) Stan. Tech. L. Rev., 22, 242. < https://heinonline.org/HOL/LandingPage?handle=hein.journals/stantlr22&div=8&id=&page=> accessed 7 January
2021
[7]
Max Roser, ‘Economic Growth’ (Our World in Data, 2013)
<https://ourworldindata.org/economic-growth>
accessed 7 January 2021
[8]
Jon Kleinberg, Jens Ludwig, Sendhil Mullainathan, Ashesh
Rambachan, ‘Algorithmic Fairness’ (2018) AEA Papers and Proceedings, 108,
22-27 <https://www.aeaweb.org/articles?id=10.1257/pandp.20181018> accessed 7 January 2021
[9]
Shannon Kelleher, ‘Algorithms
Outperform Humans at Predicting If Defendants Will Reoffend’ (AAAS, 14
February 2020) <https://www.aaas.org/news/algorithms-outperform-humans-predicting-if-defendants-will-reoffend> accessed 7 January 2021
[10]
Lin William Cong, Zhiguo He, ‘Blockchain Disruption and Smart
Contracts’ (2019), The Review of Financial Studies, 32(5), 1754–1797 <https://doi.org/10.1093/rfs/hhz007> accessed 7 January 2021
Σχόλια